جراحی اعصاب محیطی نوعی روش جراحی است که توسط جراحان مغز و اعصاب و با هدف بازگرداندن احساس و حرکت به اندام ها و همچنین تسکین و کاهش دردهای عصبی انجام می شود. جراح مغز و اعصاب با ترمیم و بازسایی عصب آسیب دیده توسط جراحی اعصاب محیطی، از بروز علائم عصبی و فلج در بیمار پیشگیری می کند. سیستم عصبی از مجموع دو قسمت مرکزی و محیطی تشکیل شده است که بخش مرکزی در بردارنده مغز و نخاع و بخش محیطی شامل مجموع اعصاب حسی و حرکتی است. عصب ها رشته های بلندی هستند که رابط بین دستگاه عصبی مرکزی و بدن می باشد؛ به بیان ساده تر یعنی قادرند اطلاعات را از مغز و نخاع دریافت کنند و به دیگر نقاط بدن برسانند.
این مکانیسم زمانی درست کار می کند که اختلالی در اعصاب وجود نداشته باشد اما در صورتی که این سیگنال های پیام رسان در پی یک حادثه ای آسیب ببیند دیگر قادر نخواهد بود پیام های مغز را به سایر نقاط بدن برسانند در این حالت فرد دچار ضعف در اندام های حسی و حرکتی می شود که باید هر چه سریعتر اقدامات درمانی برایش لحاظ شود. یکی از روش های درمانی برای درمان اعصاب آسیب دیده، انجام عمل جراحی است که تحت عنوان جراحی اعصاب محیطی از آن یاد می شود. جراحی اعصاب محیطی توسط جراحان مغز و اعصاب و به روش های مختلفی انجام می گیرد که در این مقاله سعی داریم به طور مفصل به بررسی این نوع جراحی ،روش ها و نحوه انجام آن، مراقبت ها، خطرات و عوارض بعد از جراحی اعصاب محیطی بپردازیم.
اعصاب محیطی چیست؟
دستگاه عصبی محیطی بخشی از دستگاه عصبی است که از دو بخش دستگاه عصبی پیکری و خودمختار تشکیل شده است که وظیفه اصلی هر دوی این دستگاه ها انتقال اطلاعات بین مغز و دیگر ارگان های بدن می باشد. دستگاه عصبی خودمختار که به سرعت عمل معروف است؛ کنترل فعالیت های غیرارادی بدن از قبیل فشار خون، تخلیه ادرار، کنترل دمای بدن و... برعهده دارد.
کنترل فعالیت ارادی و ماهیچه های بدن برعهده دستگاه عصبی پیکری است. این بخش از دستگاه عصبی خود شامل سه بخش اصلی به نام اعصاب مغزی، اعصاب نخاعی و اعصاب محیطی است. عصب بویایی، بینایی، شنوایی و... که تعداد آن ها به 12 جفت عصب می رسد جز اعصاب مغزی هستند که خود اعصاب مغزی را به سه دسته اعصاب حسی و حرکتی و مختلط تقسیم می کنند. انتقال اطاعات از مغز به سمت اندام های بدن برعهده اعصاب حرکتی یا وابران بوده و رساندن اطلاعات از ارگان های بدن به سمت مغز و نخاع بر عهده اعصاب حسی یا آوران می باشد و اعصاب مختلط هر دو کار را همزمان با هم انجام می دهند.
اعصاب نخاعی از اعصاب های بیشتری تشکیل شده اند و تعداد آنها به 31جفت میرسد و اعصاب حسی و حرکتی در این نوع اعصاب جایگاهی ندارند و اعصاب تشکیل دهنده اعصاب نخاعی فقط از نوع مختلط می باشد. با تمام این تفاسیری که در مورد اعصاب و انواع آن داشته ایم حالا با آگاهی کامل به سراغ تعریف اعصاب محیطی می رویم همان طور که در پاراگراف های قبلی ملاحظه کردید اعصاب محیطی بخشی از دستگاه عصبی محیطی است که جزو اعصاب ارادی یا پیکری دستگاه عصبی بوده و از مجموع میلیاردها عصب ساخته شده که همچون رشته های سیم در تمام بدن گسترش یافته اند این نوع رشته های عصبی، اطلاعات را از تمام بدن جمع آوری کرده و به سمت مرکزی اصلی بدن یعنی مغز ارسال می کند. همچنین وظیفه پاسخ دهی و عمل کردن دستور های مغز نیز برعهده اعصاب محیطی است.
اختلالات اعصاب محیطی چیست؟
اعصاب محیطی زمانی دچار اختلال می شوند که بافت ها و عصب های محیطی تحت فشار قرار بگیرند. کم تحرکی، استرس های مداوم، ورزش های سنگین و خاص، بیماری ها، عفونت و التهاب در محل اعصاب، آسیب یا تروما در حین حوادث، قرار گیری وضعیت نامناسب بدن، آسیب های وارده به اعصاب در حین جراحی و بسیاری عوامل دیگر از جمله عواملی هستند که سبب می شود فشار زیادی به اعصاب محیطی نواحی مختلف بدن وارد شود. آسیب به اعصاب محیطی ممکن است همراه با زخم و یا به صورت بسته باشد. در صورتی که آسیب به عصب همراه با زخم و ایجاد خراش در پوست ظاهر شود در این صورت در اکثر مواقع بیمار نیاز به جراحی اعصاب محیطی خواهد داشت. آسیب به اعصاب محیطی بسته به اینکه کدام بخش از اعصاب را درگیر کرده باشد به سه دسته زیر تقسیم می شوند:
- آسیب عصبی نوروپراکسی یا بسته شدن مسیر انتقال اطلاعات: در این نوع آسیب عصبی خود عصب آسیبی نمی بیند و فقط مسیر انتقال اطلاعات دچار اختلال می شود. این چنین آسیب ها به خودی خود برطرف می شود و نیاز به انجام اقدامات درمانی خاصی نیست.
- آسیب عصبی اکسونامسیس یا آسیب به ساختار های داخلی اعصاب، در این نوع آسیب عصبی بخش های بیرونی اعصاب آسیبی متحمل نمی شوند و یا در صورتی که آسیبی به آن وارد شود بسیار جزئی خواهد بود برای درمان این نوع آسیب ها نیز، جراحی اعصاب محیطی لازم نیست.
- قطع شدن اعصاب یا آسیب عصبی نوروتمزیس، این نوع آسیب دیدگی جزو شدیدترین حالت آسیب دیدگی اعصاب است و برای درمان آن انجام جراحی اعصاب محیطی به منظور پیوند و اصلاح اعصاب ضرورت دارد.
شایع ترین اختلالات اعصاب محیطی
از شایع ترین اختلالات اعصاب محیطی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
آسیب های اعصاب محیطی
اعصاب محیطی در تمام بخش های بدن گسترش یافته اند و امکان آسیب به تمام اعصاب بدن وجود دارد اما برخی نواحی هستند که امکان آسیب دیدن اعصاب این ناحیه بیشتر از سایر نواحی است. که این نواحی شامل:
آسیب های عصبی کمر
عوامل مختلفی همچون فرسوده شدن دیسک های بین مهره ای، سیاتیک، بیماری تنگی کانال کانال نخاعی و انجام انواع جراحی های ستون فقرات از جمله عواملی هستند که ممکن است بر ریشه های عصبی موجود در ناحیه کمر فشار بیاورند.
آسیب عصبی مچ دست یا سندروم تونل کارپل
سندروم تونل کارپال یکی از شایع ترین مشکلات مربوط به آسیب دیدگی اعصاب است که در ناحیه مچ دست رخ می دهد و زمانی رخ می دهد که ورم یا التهاب در مچ دست باعث فشردگی عصب مدین در دست شود.
آسیب عصبی شانه یا شبکه براکیال
شبکه بازویی یک شبکه پیچیده از عصب است که از گردن خارج می‌شود، از قسمت جلو شانه به سمت پایین عبور می‌کند و سپس به عصب‌های جداگانه زیادی منشعب می‌شود و در عضلات و قسمت‌های مختلف پوست انتشار می‌یابد. عصب‌های شبکه براکیال یا بازو می‌توانند در هرجایی از مسیر از گردن به شانه، بازو یا دست دچار آسیب‌دیدگی شوند.
آسیب عصبی به آرنج دست
عصب اولنار یکی از مهم ترین اعصاب اندام های فوقانی است که از تنه داخلی شبکه بازویی یا براکیال منشا گرفته است. عصب اولنار حاوی رشته های عصبی حسی و هم رشته های حرکتی است به همین جهت در صورتی که اعصاب اولنار به طور کامل دچار آسیب دیدگی شوند فرد دچار اختلالات حسی و حرکتی شدیدی خواهد شد.
تومورهای غلاف اعصاب محیطی
یکی از شدیدترین و درحین حال نادرترین اختلال ایجاد شده برای اعصاب محیطی، بروز تومور در غلاف عصبی است. این نوع تومورها به آهستگی رشد می کنند اما در صورتی که به شدیدترین حالت خود برسند قادرند به استخوان ها و دیگر نقاط بدن هجوم بیاورند.
بیمارهای اعصاب محیطی
علاوه بر آسیب های عصبی که شایع ترین علت بروز دردهای عصبی می باشند. برخی بیمارها وجود دارد که متخص اعصاب محیطی بوده و شامل فلج بل، نشانگان گلین باره و بیماری نوروفیبروماتوز می باشد که اغلب این بیماری ها به کمک دارودرمانی و به صورت خود به خود بهبودی می یابد.
جراحی اعصاب محیطی چیست؟
یکی از پرکاربردترین روش های ترمیم و بازسازی اعصاب آسیب دیده انجام عمل جراحی اعصاب محیطی است که این جراحی از حساسیت بالایی برخوردار بوده و نیازمند یک جراح مغز و اعصاب با تجربه و کاربلند می باشد. علائم آسیب دیدگی اعصاب عموما به صورت پیوسته و به تدریج ظاهر می شوند و با علائمی همچون :
- بی حسی و ضعف و ناتوانی در اندامها
- بروز سردردهای شدید
- تعرق بیش از حد
- احساس سوزش و سوزن سوزن شدن در اندام ها
- بروز دردهای انتشار یافته به اندامهای انتهایی بدن
- اختلال در تعادل و ناپایداری در هنگام ایستادن
همراه است. البته این علائم بسته به نوع عصبی که دچار آسیب دیدگی است متفاوت می باشند. برای درمان اغلب این علائم انجام جراحی اعصاب محیطی لازم است؛ زیرا آسیب دیدگی آسیب علاوه بر اینکه ممکن است سبب بروز علائم و درد شدید در اندام ها شود ارتباط بین مغز با آن عضو آسیب دیده نیز قطع می شود و اعصاب تشکیل دهنده آن عضو دیگر قادر نخواهند بود پیام های درستی به سمت مغز ارسال کند. به کمک جراحی اعصاب محیطی میتوان هم درد های حاصل از فشردگی و آسیب دیدگی را درمان کرد و هم اینکه با ترمیم و آزاد کردن اعصاب آسیب دیده از بروز عوارض جبران ناپذیری همچون فلج در اندام ها پیشگیری کرد.
تشخیص اختلالات اعصاب محیطی
از آنجایی که اختلالات اعصاب محیطی شامل طیف وسیعی از اختلالات و آسیب ها می باشد به همین جهت تشخیص چنین عارضه ای معمولا کار ساده ای نیست و با پیچیدگی هایی همراه است. پزشک معمولا جهت تشخیص این اختلالات کار خود را با مطرح کردن سوالاتی در مورد علائم و نشانه ها آغاز می کند. این سوالات شامل سوالاتی در مورد علائم و نشانه هایی است که با شما همراه است، می باشد. به دنبال این سوالات، پزشک متخصص اقدام به معاینه جسمانی و عصبی خواهد کرد. در کنار تمام این کار، انجام آزمون های تشخیصی از الزامات تشخیص اختلالات اعصاب محیطی است. این آزمون های تشخیصی شامل:
- بررسی آزمایش خون
- بررسی آزمایش ادرار
- تصویربرداری رادیوگرافی از ناحیه که دچار بی حسی و ضعف است
- بررسی عملکرد تیروئید بدن
- برررسی نوار عصب و عضله
پس از بررسی تمام این آزمایشات، در صورتی که برای ترمیم بازسازی اعصاب آسیب دیده نیاز به جراحی داشته باشید در این صورت پزشک متخصص شما را به جراح مغز و اعصاب ارجاع می دهد. همچنین جراح مغز و اعصاب جهت دستیابی به شدت آسیب دیدگی ممکن اعصاب های آسیب دیده را توسط نمونه برداری از بافت عصبی مورد بررسی قرار دهد. از این روش عموما در تشخیص تومورهای اعصاب محیطی استفاده می شود.
بررسی تصویربرداری ام آر آی و سی تی اسکن از دیگر روش های تصویربرداری معمول هستند که به کمک آن میتوان جزئیات کاملی از تومورهای اعصاب نخاعی بدست آورد؛ البته این روش های تصویربرداری قبل از بیوپسی از عصب انجام می شود. پزشک پس از تشخیص درست بهترین زمان جراحی اعصاب را برای بیمار پیشنهاد می دهد. البته تعیین بهترین زمان جراحی اعصاب بسته به نوع اختلال ایجاد شده در اعصاب متفاوت است برای مثال در صورتی که اختلال از نوع تومور اعصاب محیطی باشد؛ در این صورت جراحی اعصاب محیطی به منظور برداشتن تومور و آزاد سازی اعصاب ضرورت می یابد و یا در حالتی که آسیب وارده به اعصاب از نوع شدید نباشد و فشار زیادی به اعصاب وارد شود در این صورت جراحی لازم نیست.
روش های جراحی اعصاب محیطی
بسته به اختلال ایجاد شده در اعصاب نوع روش جراحی اعصاب محیطی نیز فرق می کند. از جمله رایج ترین روش های جراحی اعصاب محیطی شامل:
-
جراحی تومورهای غلاف اعصاب محیطی
هدف از انجام چنین جراحی اعصاب محیطی، برداشتن تومور از ناحیه غلاف عصبی و پیشگیری از انتشار یافتن سلول های سرطانی به دیگر اندام های بدن می باشد. خوشبختانه این نوع تومورها شیوع بسیاری پایینی دارند و در صورتی که اندازه تومور کوچک باشد به کمک جراحی اعصاب محیطی می توان بخش زیادی را تومور را بدون آسیب زدن به اعصاب خارج کرد.
در صورتی که اختلال ایجاد شده در اعصاب محیطی سبب شود دو انتهای عصب بریده شود، در این صورت به کمک جراحی ترمیم اعصاب محیطی میتوانید این دو قسمت جدا شده را به هم بدوزید. البته ناگفته نماند این روش جراحی، برای به هم پیوند کردن اعصاب له شده بکار نمی رود. امروزه به جهت پیشگیری از بروز عوارض و خطرات احتمالی پس از جراحی اعصاب محیطی، بیشتر از روش میکروسکوپی ترمیم اعصاب محیطی استفاده می شود. در این جراحی از یک میکروسکوپ با قدرت بالا استفاده شده که بدین وسیله جراح با ملاحظه قسمت های مختلف اعصاب از آسیب زدن به دیگر نقاط پیشگیری می کند.
در صورتی که به کمک جراحی ترمیم اعصاب نتوان دو سر اعصاب را به یگدیگر پیوند کرد؛ در این صورت جراح از روش جراحی پیوند یا گرافت اعصاب استفاده می کند. در این روش جراحی اعصاب محیطی ممکن است برای پیوند زدن دو سر اعصاب به یکدیگر، بخشی از یک عصب حسی بدن را به عنوان پیوند به عصب آسیب دیده متصل کند.
از این روش جراحی به منظور رهاسازی اعصاب تحت فشار بکار گرفته می شود. این عمل همچنین به عنوان عمل فشرده سازی تونل کارپال نیز شناخته می‌شود. آزاد سازی تونل کارپال شامل بریدن رباط صلیبی عرضی است. در انجام این کار، تونل گسترش می‌یابد و هر گونه فشاری که بر روی اعصاب و تاندون‌ها قرار دارد، آزاد می‌شود. جراحی تونل کارپال به دو روش جراحی باز و جراحی آندوسکوپی انجام می شود.
-
نحوه انجام جراحی اعصاب محیطی
عوامل مختلفی همچون نوع آسیب عصبی، اندازه عصب، نوع عصب آسیب دیده و روش جراحی اعصاب محیطی از جمله عواملی هستند که در نحوه و چگونگی انجام جراحی اعصاب محیطی تاثیر گذار هستند. اما به طور کلی جراحی اعصاب محیطی به منظور اصلاح عصب آسیب دیده انجام می شود. در صورتی که جراحی فقط به منظور آزاد سازی اعصاب نظیر جراحی سندروم تونل کارپال انجام شود، لزومی به بیهوشی عمومی نیست و با انجام بیهوشی موضعی قابل انجام است و مدت زمان انجام چنین جراحی کمتر از نیم ساعت می باشد. اما برای انجام جراحی هایی همچون جراحی ترمیم اعصاب و جراحی تومورهای غلاف عصبی، بیمار باید تحت بیهوشی عمومی قرار بگیرد زیرا این جراحی ها از تهاجم بیشتری نسبت به دیگر روش های برخوردار است.
یکی از پیچیده ترین جراحی اعصاب محیطی مربوط به جراحی تومورهای غلاف عصبی است زیرا این نوع جراحی در دو مرحله صورت می گیرد.بدین صورت که مرحله اول با هدف حذف تومور و مرحله دوم به منظور ترمیم اعصاب آسیب دیده انجام می گیرد.
پس از جراحی اعصاب محیطی بافت های عصبی از محل ترمیم شده رشد می کنند و خود را به بافت هدف (بافت هدف برای عصب حسی پوست و برای عصب حرکتی عضله است) می رساند. سرعت رشد بافت عصبی روزی یک میلیمتر است. پس بلافاصله بعد از ترمیم عصب ، حس یا حرکت درست نمی شود. و باید مدتی صبر کرد. در این مدت، عضلاتی که بدون عصب مانده اند ضعیف می شود و ممکن است آنقدر ضعیف شود که حتی بعد از رسیدن عصب جدید، دیگر نتواند به حالت قبل بازگردند به همین جهت توانبخشی پس از جراحی اعصاب محیطی بسیار اهمیت دارد.
عوارض جراحی اعصاب محیطی
هیچ گاه یک عصبی که آسیب دیده است نمیتوان صدرصد به حالت قبل از آسیب خود بازگردد و میتوانیم راحت این موضوع را به شما بگویم که احتمال بهبودی پس از جراحی اعصاب محیطی صدردرد نمی باشد و ممکن است بیمار پس از عمل دچار برخی عوارض شود که از شایع ترین عوارض پس از جراحی اعصاب محیطی میتوان به:
- توهم و گیجی موقت پس از جراحی
- درد موقت در محل جراحی
- بروز عفونت در محل جراحی
- بروز سفتی و خشکی عضلات
- گزگز و مورمور شدن در اندام ها
- و کم شدن قدرت عضلات اشاره کرد.
البته تمام این عوارض موقتی هستند و در زمان کوتاهی از بین می روند. در این میان برخی عوامل وجود دارد که باعث می شود این عوارض کاهش یابد. از جمله عوامل موثر در پایین بودن عوارض جراحی اعصاب محیطی می توان به :
- سن بیمار
- شرایط جسمانی بیمار
- انتخاب با تجربه ترین و ماهرین جراح مغز و اعصاب
- انتخاب بهترین روش جراحی اعصاب محیطی
- انتخاب کم تهاجمی ترین روش جراحی اعصاب محیطی
مراقبت های پس از جراحی اعصاب محیطی
محل برش و زخم جراحی را خشک و تمیز نگه دارید تا از بروز عفونت پیشگیری کنید.در صورتی که برای بستن زخم جراحی از بخیه های غیر جذبی استفاده شده باشد در این صورت یک الی دو هفته پس از جراحی باید به پزشک مراجعه کنید.
جهت تسکین دردهای بعد از جراحی اعصاب محیطی، از داروهای مسکن که پزشک برایتان تجویز کرده استفاده نمایید.
به منظور پیشگیری از بروز عفونت، پزشک داروهای آنتی بیوتیک را تجویز می کند توجه نمایید این داروها را به موقع و در زمان مقرر مصرف کنید.
برای شروع فعالیتهای خود پس از جراحی اعصاب محیطی از پزشک خود اجازه بگیرد و عموما پس از این جراحی لازم است دو هفته استراحت کنید تا به بهبودی کامل برسید. لازم است به منظور رسیدن به بهبودی سریعتر، به مدت شش تا دوازده ماه پس از عمل جراحی اعصاب محیطی برنامه توانبخشی را آغاز کنید.
از انجام کارهای سنگین و برداشتن اجسام سنگین پس از جراحی خودداری کنید زیرا کار سخت و سنگین ممکن است احتمال آسیب به اعصاب پس از جراحی را بالا می برد. در صورتی که جراحی اعصاب محیطی از نوع جراحی سندروم کارپل باشد در این صورت استفاده از آتل به مدت دو هفته پس از جراحی ضرورت دارد.
خطرات جراحی اعصاب محیطی
به دلیل اینکه در جراحی اعصاب محیطی، با اعصاب سرو کار داریم از این رو ممکن است این جراحی با خطراتی همراه باشد البته ناگفته نماند نوع روش جراحی در بروز خطر پس از جراحی موثر است و درصورتی که جراحی اعصاب محیطی به صورت باز و پرتهاجمی انجام شود خطرات جراحی افزایش می یابد که از شایع ترین خطرات جراحی اعصاب محیطی می توان به:
-
بروز دردهای شدید در محل جراحی
در برخی افراد ممکن است پس از جراحی اعصاب محیطی، درد شدیدی را در ناحیه برش تجربه کنید. و بروز درد تا چندین روز پس از جراحی طبیعی است و با گذشت زمان و بکار گیری برنامه توانبخشی علائم بیماری برطرف می شود.
بروز چنین عارضه ای پس از جراحی اعصاب محیطی نادر است اما در صورت بروز ممکن است عوارضی جبران ناپذیری را بیمار ایجاد کند و بیمار درد جدید را تجربه کند که در این صورت مجددا نیاز به جراحی اعصاب محیطی خواهید داشت که اصلاح و ترمیم آن در این صورت سخت و دشوار است.
-
آسیب به عروق و رگ های خونی پس از جراحی
هرچند عوارض ناشی از جراحی ها از طریق اعمال جراحی بسته و غیر تهاجمی کم شده است اما همچنین احتمال بروز آسیب به رگ ها و عروق خونی پس از جراحی اعصاب محیطی وجود دارد. ترومبوز عارضه‌ای بسیار شایع در بیماران تازه جراحی شده است که پس از انجام عمل جراحی اعصاب محیطی در اثر ایجاد لخته‌های خون و انسداد رگهای عمقی وریدی ساق پا ایجاد می‌شود.
