جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی یکی از شایع ترین و پرکاربردترین روش های جراحی مغز است که با هدف تخلیه مایع مغزی و نخاعی اضافی و کم کردن فشار وارده به مغز انجام می شود. بیماری هیدروسفالی، اختلالی است که به دنبال افزایش و تجمع مایع مغزی و نخاعی در مغز رخ می دهد. فرآیند تجمع مایع مغزی نخاعی و تشکیل بیماری هیدروسفالی به این صورت است که، مایع مغزی و نخاعی از حفرات مغز ترشح شده و توسط غشای دیگر جذب می گردد. در صورتی که در یکی از این حفرات اختلالی ایجاد شود؛ مایع مغزی و نخاعی به صورت نامتوازن در بخش های مختلف مغز انباشه شده و سر از حالت طبیعی خود خارج می شود و بسیار بزرگتر از حالت معمول خود ظاهر می شود. جهت پیشگیری از فشار وارده به مغز لازم است که درمان هر چه سریعتر صورت بگیرد.
از معمول ترین روش های درمان هیدروسفالی، انجام عمل جراحی است. یکی از روش های جراحی که جراح به کمک آن اقدام به باز کردن مسیر تخلیه مایع مغزی نخاعی می کند جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی است که این جراحی از حداقل تهاجم برخوردار بوده و جراح جهت دستیابی به بافت مغز و مایع مغزی و نخاعی انباشه شده،کار خود را با ایجاد برش خیلی کوچک آغاز می کند تا بدین وسیله مایع مغزی ونخاعی اضافی را از بین ببرد.
بیماری هیدروسفالی چیست؟
هیدروسفالی یک اختلال شایع در بین کودکان و نوزادان تازه متولد شده است که خود واژه هیدروسفالی در لغت به معنای آب آوردن مغز است و سبب تورم مغز می شود. مغز انسان از چندین حفره به نام بطن مغز تشکیل شده است که یکی از اصلی ترین وظایف بطن های مغز، ساخت مایع مغزی نخاعی است. مایع مغزی و نخاعی یک مایع شفاف و بی رنگ است که این مایع مغزی نقش محافظت از مغز را برعهده دارد. مایع مغزی و نخاعی به راحتی بین بافت مغز در جریان است اما در بیماری هیدروسفالی مایع مغزی نخاعی نمی تواند به راحتی جریان پیدا کند و یا در جذب این مایع اختلالی ایجاد شده است به همین جهت فشار زیادی به مغز وارد می شود و بافت مغز به شدت تحت آسیب قرار می گیرد. به عبارت دیگر بیماری هیدروسفالی را میتوان این گونه تعریف کرد که به تجمع و انباشه شدن بیش از اندازه مایع مغزی و نخاعی درون حفره های مغز، هیدروسفالی می گویند. بیماری هیدروسفالی ممکن است در هر سنی رخ دهد اما شیوع آن در کودکان بیشتر است. این اختلال با فشار و آسیب به بافت مغز عموما خود را با علائمی از قبیل موارد زیر نشان خواهد داد که شامل موارد زیر می باشد:
- بزرگی غیرطبیعی سر و افزایش سریع حجم سر
- ثابت شدن چشم ها به سمت پایین
- بروز نقاط نرمی و برجستگی هایی در سطح جمجمه
- تهوع و استفراغ
- خواب آلودگی
- سردردهای شدید
- تشنج
- کم اشتهایی و بی میلی به غذا
- بی اختیاری ادرار
همچنین در مورادی ممکن است هیدروسفالی در بزرگسالان رخ دهد که از دلایل اصلی آن میتوان به عفونت های مغزی – جراحت سر - جراحی مغز اشاره کرد. تجمع مایع مغزی و نخاعی در بزرگسالان، به دلیل سفت بودن جمجمه در بزرگسالان تورم و بزرگی بیش از حد در سر ملاحظه نمی شود و بدون اینکه در سایز جمجمه تغییری احساس شود مغز تحت فشار قرار می گیرد و عملکرد آن دچار اختلال می شود. از مهم ترین علائم هیدروسفالی در بزرگسالان شامل:
- سردردهای طولانی مدت
- کم شدن حافظه
- بروز اختلالات روانی
- اختلال در راه رفتن و حفظ تعادل
- اختلال در کنترل ادرار و مدفوع
می باشد.
جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی چیست؟
به دلیل سر و کار داشتن جراح با یکی از ارزشمندترین و حساس ترین عضو بدن یعنی مغز، نیازمند یک روش جراحی است که با کمک آن بتوان با کمترین آسیب به مغز، ضایعه ایجاد شده را از بین برد. یکی از این روش های جراحی، انجام عمل به کمک آندوسکوپ می باشد. دستگاه آندوسکوپ یک لوله باریک و کاملا انعطاف پذیر با دوربینی بر یک سر آن است که جراح مغز و اعصاب از طریق تصاویر منتقل شده توسط آندوسکوپ، میتواند به بافت مغز دست یابد و ضایعات ایجاد شده در مغز را بدون برش وسیع در جمجمه و باز کردن بافت مغز انجام دهد. آندوسکوپ از طریق مختلفی همچون بینی و سینوس ها و برش کوچکی در جمجمه، به بافت مغز راه می یابد. یکی از کاربردهای جراحی آندوسکوپی، تخلیه مایع مغزی و نخاعی اضافی در مغز است که به منظور پیشگیری از بروز آسیب به مغز و آسیب های فیزیکی، تکاملی و اختلالات فکری انجام می شود. همان طور که در ابتدای مقاله به آن اشاره هیدروسفالی سبب افزایش مایع مغزی و نخاعی شده به همین جهت فشار وارده بر مغز را افزایش می دهد. جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی با هدف تخلیه مایع مغزی و نخاعی اضافی و کم کردن فشار وارده بر مغز صورت می گیرد.
این انباشتگی و تجمع مایع اضافی، سبب تورم و بدشکل شدن شکل جمجمه می شود. با باز کردن مسیر مسدود شده مایع مغزی و نخاعی میتوان تورم ایجاد را کم کرد و ظاهر نامناسب جمجمه را اصلاح کرد.به همین جهت، جراحی هیدروسفالی از لحاظ زیبایی و برطرف کردن بدشکلی و بزرگی بیش از حد جمجمه نیز کاربرد دارد. جراحی بیماری هیدروسفالی به دو صورت جراحی باز و جراحی بسته آندوسکوپی صورت می گیرد. جراحی باز برای بیماری هیدروسفالی روش سنتی است و بدین صورت انجام می گیرد که با عمل جراحی در سر بیمار وسیلهای به نام شنت تعبیه میشود تا مایع اضافه مغزی - نخاعی را خارج کند. برای شنتگذاری لازم است که جراحی باز صورت گیرد و از طرفی برخی از بیماران ممکن است به شنت که جنس آن از سیلیکون است، حساسیت داشته باشند. اما در آندوسکوپی بی آنکه نیاز به باز کردن قسمتهای وسیعی از جمجمه باشد با عبور لوله آندوسکوپ به درون بطن های مغز و ایجاد مسیرهای فرعی امکان دسترسی مایع اضافی به مکانهایی که امکان جذب آن وجود دارد فراهم میشود و دیگر نیازی به شنت گذاری وجود ندارد.
تشخیص ضایعه هیدروسفالی
تشخیص هیدروسفالی در مرحله اول به کمک شناسایی نشانه ها و علائم بیماری انجام می شود. پزشک در ابتدا به بررسی اندازه طبیعی دور سر و دیگر علائم بیماری می پردازد در صورتی که به بیماری هیدروسفالی شک کند جهت تایید و یا رد بیماری، بیمار را به انجام برخی آزمایشات سوق می دهد. زیرا آزمایشات و روش های تشخیص، تصاویر دقیق تری از مغز در اختیار پرشک قرار می دهند. تشخیص بیماری هیدروسفالی در اکثر مواقع به کمک اسکن های مغزی همچون، سی تی اسکن و ام آرآی صورت می گیرد. به کمک تصاویر بدست آمده از اسکن های مغزی میتوان مواردی از قبیل، فشار اضافی بر مغز - وجود هر گونه برجستگی در مغز - وجود هرگونه نقض ساختاری در مغز - وجود مایع اضاضی در مغز را تشخیص داد. در صورتی که وجود بیماری هیدروسفالی مشخص گردد در این صورت به کمک دیگر روش های تشخیصی میتوان این موضوع را روشن کرد که آیا این بیمار نیاز به جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی دارد یا خیر؟؟ این تست های تشخیصی شامل:
پونکسیون کمری یا نمونه برداری از مایع مغزی نخاعی
با آزمایش قرار دادن مایع مغزی و نخاعی میتوان بسیاری از اختلالات و عفونت های مغزی را تشخیص داد.برای تشخیص نوع و شدت بیماری هیدورسفالی نیز میتوان از این روش استفاده کرد به این صورت که جراح یک نمونه از مایع مغزی و نخاعی از کمر گرفته و جهت بررسی دقیق این نمونه را به آزمایشگاه می رساند.البته در مورادی نیز مشاهد شده است که با برداشتن مقداری از مایع مغزی و نخاعی، علائم بیماری کمی بهبود می یابد.
آزمون تخلیه کمری
در این آزمایش مقدار بیشتری از مایع مغزی ونخاعی تخلیه می شود.و خوشبختانه بهبودی علائم پس از انجام این آزمایش بسیار مشهود است.پس از دریافت مایع مغزی و نخاعی ، جهت ملاحظه نتایج بدست آمده از آزمایش چندین روز زمان لازم است.
آزمون انفوزیون کمری
از این آزمون جهت اندازه گیری فشار مایع مغزی و نخاعی استفاده می شود.بدین صورت که مایع به آهستگی به پایین کمر تزریق شده و بدین صورت فشار آن اندازه گیری می شود.در صورتی که بدن مایع را جذب کند نشان دهنده تعادل مایع مغزی ونخاعی است اما در صورتی که مایع جذب نشود و فشار افزایش یابد نشان دهنده اختلال در مایع مغزی ونخاعی می باشد که دراین صورت جهت پیشگیری از بروز آسیب به مغز هر چه سریعتر باید به جراحی هیدروسفالی آندوسکوپی اقدام کرد.
بهترین زمان جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
زمان جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی بستگی به عوامل مختلفی دارد و جراحی برای درمان هیدروسفالی زمانی انجام می شود که تمام روش های غیر جراحی از جمله دارودرمانی، اصلاح رژیم غذایی و... در بهبودی بیمار تاثیر نداشته باشد. در این صورت جراحی هیدروسفالی به منظور از بین بردن تجمع و انباشتگی مایع مغزی و نخاعی اضافی انجام می شود. همچنین در صورتی که پزشک با علائمی از قبیل موارد زیر مواجه شود. در کوتاهترین زمان برنامه جراحی را برای نوزاد تنظیم خواهد کرد. این علائم شامل:
- گریه کردن مداوم
- اختلال در شیرخوردن و ناتوانی در غذا خوردن
- استفراغ مداوم و بی دلیل
- اختلال در تنفس و نفس کشیدن
- بروز حملات تشنجی بی دلیل
اگر کودک شما نیز با چنین علائمی همراه است هرچه سریعتر به یک پزشک مراجعه نماید تا علت اصلی بروز این علائم مشاهده شود. زیرا در صورتی که این علائم به یکباره و مداوم باشند، نشان دهنده یک بیماری خطرناک است و خود بیماری هیدروسفالی در صورتی که به موقع مورد عمل جراحی قرار نگیرد با عواقب و عوارضی بلند مدتی همراه است که شامل:
- آسیب دیدگی دائمی مغز
- بروز ناتوانی فکری و ذهنی
- اختلالاتی در رشد نوزاد
روشهای جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
انباشتگی یا تجمع مایع مغزی و نخاعی به کمک عمل جراحی درمان می شود. جراحی هیدروسفالی خصوصا در نوزدان و کودکان، به دلیل فشار و آسیب به بافت مغز، باید سریعا انجام شود. در صورتی که این بیماری به موقع درمان نشود سبب بروز آسیب های جبران ناپذیری در مغز خواهد شد که از خطرناکترین عوارض این بیماری میتوان به عقب ماندگی های ذهنی و جسمی در کودکان اشاره کرد. بیماری هیدروسفالی را میتوان به کمک دو روش جراحی شنت گذاری و جراحی آندوسکوپی به درمان آنها پرداخت.
رایج ترین روش جراحی برای درمان بیماری هیدروسفالی، شنت گذاری است اما این جراحی از تهاجم بیشتر برخوردار بوده و عوارض زیادی را برجای می گذارد. در چندین سال اخیر یک روش جایگزین برای جراحی شنت گذاری کشف شده است که هم زمان انجام جراحی کوتاه تر است و هم اینکه از عوارض کمتری برخوردار است زیرا جراح به جای قرار دادن و جایگزین کردن شنت در مغز و شکم، با ایجاد یک برش کوچک در مغز و انتقال آندوسکوپ به مغز اقدام به درمان بیماری هیدروسفالی خواهد کرد. این جراحی به جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی معروف است؛ البته جراحی هیدروسفالی آندوسکوپی برای تمامی افراد مبتلا به هیدروسفالی مناسب نیست و از این جراحی عموما برای درمان هیدروسفالی انسدادی یا مسدود شدن جریان مایع مغزی و نخاعی استفاده می شود. در برخی مواقع این جراحی را با عنوان جراحی ونتریکولوستومی آندوسکوپیک بطن سوم یاد می کنند و دلیل نامگذاری این جراحی به این نام به این صورت می باشد که منظور از واژه ونتریکولوستومی، بخشی از مغز است که مسیر جانبی برای مایع مغزی و نخاعی را به وجود می آورد. این مسیر عموما بین بطن سوم و چهارم قرار دارد و منظور از واژه آندوسکوپیک، عمل جراحی است که به کمک دستگاه آندوسکوپ انجام می شود.به این صورت که با انتقال آندوسکوپ به درون مغز میتوان اختلال ایجاد شده را از بین برد.
نحوه و چگونگی انجام جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
در صورتی که جریان مایع مغزی و نخاعی دچار انسداد و گرفتگی شده باشد و این مایع به راحتی نتواند بین بطن های مغز جریان یابد در این صورت گفته می شود هیدروسفالی از نوع انسدادی یا غیرارتباطی رخ داده است. عواملی مختلفی همچون تنگ و باریک شدن مسیر جریان یافتن مایع مغزی و نخاعی، ظهور توده غیرطبیعی در مسیر و...از جمله عواملی هستند که سبب انسداد جریان مایع مغزی و نخاعی می شوند. به کمک جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی میتوان به درمان این نوع هیدروسفالی پرداخت. جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی یکی ازرویکردهای جدید برای درمان هیدروسفالی انسدادی که به کمک این جراحی میتوان مسیر جدیدی را برای خروج مایع مغزی و نخاعی فراهم کرد.
جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی تحت بیهوشی عمومی و معمولا این جراحی طی یک تا دو ساعت طول می کشد. نحوه و چگونگی انجام جراحی اندوسکوپی هیدروسفالی به این صورت است که جراح با ایجاد سوراخ کوچکی در جمجمه، دستگاه آندوسکوپ که حاوی دوربین با قدرت بالا است را وارد بطن های مغز می کند. به کمک آندوسکوپ می توان مسیری از جریان مایع مغزی و نخاعی که دچار گرفتگی و انسداده شده است را شناسایی کرد و بدین وسیله مسیر جدیدی جهت خروج مایع مغزی نخاعی ایجاد کند.پس از انجام این عمل بیمار به مدت سه تا چهار روز در بیمارستان بستری خواهد بود.پس از بررسی تمام علائم و بهبودی نسبی از بیمارستان مرخص خواهد شد.
عوارض جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
فراموشی موقتی
یکی از شایع ترین عوارض جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی، از دست دادن موقت حافظه و فراموشی است که دلیل آن به عوامل مختلفی همچون آسیب به بافت مغز در حین جراحی و تجمع بیش از مایع مغزی و نخاعی قبل از جراحی می باشد.
تب و افزایش درجه حرارت
تب پس از جراحی نشان دهنده بروز عفونت است. تب وافزایش درجه حرارت زمانی نگران کننده نیست و نباید به آن اهمیت داد که موقتی بوده و پس از چندین ساعت بعد از عمل از بین برود. در صورتی که در چندین نوبت تب وجود داشته باشد حتما جراح خود را در جریان بگذارید.
سردرد شدید
سردرد و سرگیجه از شایع ترین عوارض بیهوشی بوده که غالبا چند روز پس از عمل علائم آن از بین خواهد رفت. اما در برخی مواقع ممکن است این سردردها زندگی بیمار را مختل کند و علائم آن ماهها و سال ها طول بکشد البته عوامل مختلفی بروز این سردردها را پس از جراحی تشدید خواهد کرد که شامل، فشار خون کنترل نشده، وجود میگرن قبل از جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی و حتی خود بیماری هیدروسفالی یکی از دلایل شایع بروز این اختلال می باشد.
خواب آلودگی
خواب‌آلودگی از چند ساعت تا 2 روز بعد از دریافت بیهوشی ممکن است رخ دهد. خواب آلودگی، استفراغ، لرز و تهوع از علائم طبیعی پس از بیهوشی میباشند که این عوارض را میتوان با مصرف زیاد مایعات و استراحت کم کرد. این عوارض زمانی به طور کامل نابود می شوند که مواد بیهوشی به طور کامل از بدن دفع شوند.
مراقبت های پس از جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
پس از انجام عمل جراحی، بیمار به اتاق مراقبتهای ویژه انتقال داده می شود و عموما تا سه روز پس از جراحی و تا هنگامی که به بهبودی کامل دست یابد در بیمارستان بستری می باشند. پزشک زمانی دستور مرخص شدن را میدهد که مطمئن شود بیمار به خوبی قادر است راه برود، به راحتی غذا بخورد و از درد و علائم بیماریش کم شده باشد. در این دوران تمام مراقبتها توسط پرسنل بیمارستان و پرستاران صورت می گیرد اما قسمت مهم مراقبت ها از بیمار، دوران پس از مرخص شدن و در خانه ماندن می باشد. مدت زمان استراحت و دوران نقاهت پس از جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی کوتاه بوده و غالبا بیمار پس از دو هفته پس از عمل بیمار میتواند به بهبودی کامل دست یابد. البته دستیابی سریع به بهبودی کامل نیاز به مراقبت های ویژه ای است که شامل:
مراقبت از بخیه ها
محل زخم و بخیه را تمیز و خشک نگه دارید و مجاز هستید روزانه محل عمل را با شامپو و صابون بچه بشویید. تعویض پانسمان روزانه باید صورت بگیرد. جهت جلوگیری از فشار بر زخم وضعیت سر را به طور مکرر هر نیم ساعت تغییر دهید.
مراقبت از سر پس ازجراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
در هنگام جابجایی بیمار توجه نمایید که ضربه و آسیبی به سر وارد نشود و حمایت از سر بیمار به منظور پیشگیری از آسیب و صدمه و فشار از اهمیت بالایی برخوردار است.پس از جراحی سر بیمار را برروی پهلوی سالم قرار دهید و توجه نمایید سر در امتداد بدن نگهداری شود.
تغذیه پس از جراحی هیدروسفالی آندوسکوپی
کمبود تغذیه ترمیم محل زخم را با اختلال همراه می کند.اما بروز استفراغ پس از جراحی هیدروسفالی از شایع ترین عوارض این جراحی بوده باید تغذیه به مقدار کم و در دفعات زیاد داده شود تا از بروز استفراغ پیشگیری شود. و رژیم غذایی پرفیبر و آبکی استفاده شود تا از بروز یبوست نیز پیشگیری شود.
در صورت بروز چنین علائمی حتما پزشک خود را درجریان بگذارید:
سردردهای شدید و غیرقابل کنترل
استفراغ شدیدی که هیچ چیزی در معده بیمار باقی نماند
بروز قرمزی و ترشح در ناحیه زخم
بروز تب بالای 39 درجه
خطرات جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی
جراحی آندوسکوپی با آنکه جزو جراحی کم تهاجمی و کم خطر بوده اما با این وجود ممکن است با خطراتی همراه باشد که شامل:
مسدود شدن مسیر جدید:
یکی از خطرناکترین عوارض این جراحی مسدود شدن مسیرفرعی است که برای تخلیه مایع مغزی ونخاعی ایجاد شده، این عارضه بسیار خطرناک بوده و زندگی بیمار را تهدید می کند. درصورتی که انسداد و مسدود شدن مسیر جدید در ماه اول پس از جراحی اتفاق بیفتد، عمل جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی مجددا باید انجام شود.
بروز اختلالات هورمونی:
در برخی مواقع مشاهده شده است که پس از جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی و ایجاد یک مسیر جدید برای خروج مایع مغزی و نخاعی در بطن سوم، آسیب و اختلالی در این ناحیه از مغز ایجاد می شود که عواقب آن اختلال در عملکرد برخی هورمون ها می باشد.خوشبختانه این اختلال موقتی بوده اند و پس از مدت زمان کوتاهی از بین می روند.
عفونت
احتمال بروز عفونت در بیماران مبتلا به هیدروسفالی در جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی بسیار کمتر از جراحی شنت گذاری است و شیوع این عارضه کمتر از یک درصد می باشد اما با این وجود احتمال بروز آن همچنان پس از عمل وجود دارد و تمام مراقبت های پس از عمل باید به درستی انجام شود.
خونریزی داخل مغز
جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی از کمترین عارضه و خطری برخوردار است و جراحی با کمترین خونریزی انجام میشود اما با این وجود در مواردی مشاهده شده است که پس از جراحی به علت آسیب دیدگی به بطن سوم، خونریزی شدیدی رخ داده است.
عود مجدد بیماری هیدروسفالی
عود مجدد علائم بیماری هیدروسفالی پس از جراحی آندوسکوپی بسیار نادر است اما در برخی مواقع ممکن است علائم بیمار پس از جراحی مجددا باز گردد و علت اصلی عود مجدد بیماری هیدروسفالی ضربه به سر و رعایت نکردن اصول مراقبت از سر میباشد در این صورت از جراحی شنت گذاری جهت تخلیه مجدد مایع مغزی و نخاعی استفاده می شود.
بروز مشکلات عصبی
بروز مشکلات عصبی پس از جراحی آندوسکوپی هیدروسفالی نشان دهنده آسیب به بطن سوم مغز می باشد که پس از جراحی علائمی از قبیل دو بینی و اختلال در راه رفتن و اختلالات گفتاری همراه بیمار خواهد بود.
